همان گونه كه مي‏دانيم، پس از درگذشت رسول خداصلي الله عليه وآله نزديك به دو قرن، از كتابت و تدوين احاديث رسول خداصلي الله عليه وآله به شدّت منع شد.
 بدون شك، اساسي‏ترين هدف اين سياست - كه رگه‏هاي خفيف آن از عصر رسول خداصلي الله عليه وآله آغاز و در زمان خلافت ابوبكر تقويت شد و سرانجام در زمان خلافت عمر، به صورت قانون لازم الإجراء و فراگير در آمد و تا پايان دوران حاكميّت اُمويان ادامه يافت - اين بود كه مخالفان اهل بيت، بتوانند با اجراي اين سياست، آثار حقّانيّت اهل بيت رسول خداعليهم السلام و امامان دوازده گانه را كه در تعداد بي‏شماري از احاديث رسول خداصلي الله عليه وآله آمده بود، نابود سازند. آنان گمان مي‏كردند كه با تداوم اين سياست، صحابه - كه حاملان احاديث رسول خداصلي الله عليه وآله بوده‏اند - خواهند مرد و احاديث پيامبر نيز با آنان در ميان خاك‏ها مدفون خواهد شد، امّا غافل از اين كه دين حق، صاحبي دارد و خداوند، اجازه نخواهد داد كه كساني بتوانند دين او و آثار حقّانيّت اهل بيت پيامبرصلي الله عليه وآله را نابود سازند. از اين رو، با وجود تلاش همه جانبه و كم‏نظير براي محو آثار حقّانيّت و فضايل اهل بيت، به خصوص فضايل و آثار حقّانيّت اميرالمؤمنين‏عليه السلام باز انبوهي از اين آثار، دور از چشم عوامل حكومت وقت، از زبان صحابه و اهل بيت رسول خداعليهم السلام به نسل‏هاي بعد انتقال يافت و سرانجام، در عصر تدوين حديث، تدوين شد و در آثار اوليّه‏ي امّت اسلامي، ثبت و ضبط گرديد.
 مخالفان اهل بيت عليهم السلام آن گاه كه فهميدند سياست منع تدوين حديث، آنان را به اهداف و خواسته‏هايشان نرسانْد، سياست جعل و تحريف را در پيش گرفتند

انتظار، سهم چشماني است كه رو به آفتاب زيسته‏اند؛ سهم دستاني است كه شبگاهان، در وسعت نيايش، به جانب آسمان ريشه دوانيده‏اند، سهم دل هايي كه چون كبوتران خونين بال، در بي نهايتيِ سرخ جاودانه تپيده‏اند؛ گام‏هايي كه چون جنون گردباد، واژگون رقصيده‏اند تا تنهايي خاك را با آسمان در ميان نهاده باشند.
منتظران، مجنون زادگان ليلاي وجودند؛ عاشقاني دل سوخته كه لب به زمزمه‏تر كرده‏اند و در دل، شور و شوق و اميد پرورانده‏اند و پاي افزاري از صبر و شكيب ستانده‏اند تا خستگي راه، مجال‏شان ندهد كه به ((ماندن)) بينديشند كه بايد ((رفت)) تا به ((راه)) پيوست؛ چرا كه ((رفتن))، به راه مي‏پيوندد و ((ماندن))، به ركود.(1)
آري، حركت، رهاورد طبيعي انتظار است. آنان كه عظمت دروني خويش را يافته‏اند، آنان كه ابراهيم گونه سرود (( إنّي ذاهب إلي ربّي سيهدين ))(2) را سر مي‏دهند، آنان كه يافته‏اند حركت و تلاش به هدايت مي‏انجامد، و چه شيرين، جرعه جرعه از هدايت‏هاي مستمر حق بهره‏مند مي‏شوند.
آنان، با تمام وجود، روي خود را به آسمان دوخته، نداي (( إنّي وجّهت وجهي للّذي فطر السماوات والأرض ))(3) را زمزمه مي‏كنند و اين گونه ظهور هاديِ امّت را به انتظار مي‏نشينند.
اشاره: در نوشتار پيشين، چهار مورد از محورهاي مبحث انتظار (حقيقت، ضرورت، ابعاد، مباني انتظار) مورد باز كاوي قرار گرفت. در اين نوشتار، از زواياي ديگر، بايسته‏ها و رهاورد و پايان انتظار را مورد بررسي قرار مي‏دهيم.

انسان، در هميشه‏ي زمان و همه‏ي جاي زمين، با دل خستگي و دل بستگي روبه‏رو بوده، خسته از ديروز و امروز و دل بسته به فردا و در انتظار منجي!
 ((نجات)) از مفاهيم زيبايي است كه ريشه‏اي عميق در تاريخي كهن دارد و انسان‏ها، همواره، به اميد نجات و رهايي، در انتظار منجي بوده‏اند و آرزوي رؤيت طلوع خورشيد را داشته‏اند. و در پرتو اين اميد، هميشه تيرگي ظلم و ستم تيره صفتان را به سخره گرفته‏اند.
 اين قلم بر آن است كه ((نجات)) را در بستر تفكّر اسلامي و مسيحي، به صورت تطبيقي مورد كاوش  قرار دهد.

 يكم - ضرورت مطالعات تطبيقي
 مطالعات تطبيقي، ضرورت زندگي عصر ما است كه از تحوّل شگرف ارتباطات ناشي مي‏شود. در گذشته، با عدم توفيق انسان در عرصه‏ي ارتباطات، اين مهم، چندان ضرورتي نداشت، امّا در عصر ارتباطات، هر فكر و اطّلاعي كه در گوشه‏اي از دهكده‏ي بزرگ جهاني طرح شود، لحظاتي بعد، تمام مردم جهان، امكان دست‏يابي به آن را دارند.
 در آستانه‏ي جهاني شدن، مطالعات تطبيقي در همه‏ي زمينه‏ها - بويژه در عرصه‏ي دين و حوزه‏ي عقايد - بسيار لازم است؛ چرا كه مقوله‏ي فرهنگ و دين، نقش ممتازي را در روند جهاني شدن ايفا مي‏كند و در اين زمينه هم چون ساير زمينه‏هاي ديگر، برگ برنده در دست كسي است كه بهترين و عقلاني‏ترين سخن را عرضه كند؛ زيرا، انسان، به مقتضاي فطرت خود، از بهترين گفتارها استقبال مي‏كند.(1) اين نگاه تطبيقي هم مي‏تواند در حوزه‏ي اصول اديان و هم در حوزه‏ي آموزه‏هاي آن صورت پذيرد.
 يكي از آموزه‏هاي مهم، حياتي و نقطه‏ي مشترك همه‏ي اديان كه از رهاورد تطبيق آن، دستاوردهاي عظيم فكري و كاربردي نصيب جوامع بشري خواهد شد، مسئله‏ي ((نجات و انتظار منجي)) و چگونگي نگرش به فرجام جهان و تاريخ است.

1- امامت، مهم‏ترين جايگاه بحث‏هاي كلامي‏
 بحث و گفت و گو درباره‏ي خلافت و امامت، يكي از مهم‏ترين و ديرين‏ترين بحث‏ها و گفت و گوهايي است كه در جهان اسلام، پس از رحلت پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله ميان مسلمانان مطرح شده است. اگرچه پيش از اين مسئله، درباره‏ي مسائل ديگري اختلاف نظر پيدا شد، امّا اختلاف در فلسفه‏ي امامت و خلافت، داراي ويژگي‏هاي بي مانندي بود. عبدالكريم شهرستاني، پس از اشاره به پاره‏اي از اختلافات و مباحثه‏هايي كه به هنگام رحلت
پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله و پس از آن، ميان مسلمانان رخ داد، مي‏گويد:
 پنجمين اختلاف آنان - كه بزرگ‏ترين اختلاف ميان امّت اسلامي به شمار مي‏رود - اختلاف‏شان درباره‏ي امامت بود؛ زيرا، درباره‏ي هيچ يك از قواعد ديني، در هيچ زماني، چنان نزاع و ستيزي كه درباره‏ي امامت در گرفته است، رخ نداده است.
 وي، آن گاه به ماجرايي كه در سقيفه‏ي بني ساعده اتّفاق افتاد، اشاره كرده، گفته  است:
 مهاجران و انصار، درباره‏ي امامت، اختلاف كردند. انصار گفتند: ((اميري از ما و اميري از شما، عهده دار امر خلافت و امامت گردد.)) و سعد بن عباده را - كه بزرگ و رهبر آنان بود - از طرف خود پيشنهاد كردند. در اين هنگام، ابوبكر و عمر، وارد سقيفه شدند. عمر كه از پيش، مطالبي را در نظر گرفته بود تا در آن جمع و درباره‏ي امامت ايراد كند، مي‏خواست سخن بگويد، ولي ابوبكر مانع شد و خود به سخنراني پرداخت و پس از حمد و ثناي خداوند، مطالبي را ايراد  كرد.
 عمر مي‏گويد: ((او، همان چيزهايي را گفت كه من در نظر داشتم بگويم. گويا، او، از غيب آگاه بود. پس از پايان يافتن سخنان ابوبكر و قبل از آن كه انصار مطلبي بگويند، من با ابوبكر بيعت كردم، و مردم نيز با او بيعت كردند و در نتيجه، آتش فتنه خاموش شد. جز اين كه بيعت با ابوبكر، كاري شتاب زده و دور از تدبير بود كه خداوند، مسلمانان را از شرّ آن حفظ كرد. پس اگر فردي ديگر، آن را تكرار كند، وي را بكشيد. پس، هرگاه فردي بدون مشورت با مسلمانان با فرد ديگري بيعت كند، آن دو، خود را به هلاكت افكنده‏اند، و قتل‏شان واجب  است.)).

در شماره‏ي پيشين، قسمت نخست مصاحبه با استاد، فراروي خوانندگان محترم قرار گرفت. ايشان، ضمن قبول اصل ملاقات با حضرت ولي عصر(ع) مراد از تكذيب مدّعيان مشاهده را در توقيع شريف حضرت حجّت به نايب چهارم، تكذيب مدّعيان نيابت و ارتباط برشمردند.
 در ادامه‏ي گفت‏وگو، استاد، در پاسخ به سؤالي در باره‏ي معيار صدق و كذب مدّعيان ملاقات (و نه نيابت) بحث اصلي در اين باب را حجيّت و عدم حجّيت ملاقات‏هاي صادقانه برشمرده، ضمن ردّ حجّيت خواب و امثال آن، برگشت كلام را به حجّيت كتاب و سنّت دانسته و فرمودند، در روايات مستفيض كه از خود حضرت در دوران غيبت صغرا رسيده، فقط، قرآن و روايات پدران گرامي‏اش حجّت‏اند و توصيه‏هايي كه در تشرّف‏هاي صحيح ديده مي‏شود، فقط، براي ملاقات كننده حجّيت دارد.
 در نهايت با مطلوب شمردن تمنّاي ديدار حضرت مهدي(ع) با توجّه به ادعيّه و روايات، ارتباط قلبي را مهم‏تر بيان كردند.
 و اينك ادامه گفتگو را پي مي‏گيريم:

            لطفاً بفرماييد چه نيازي وجود دارد كه امامي معصوم، ساليان طولاني، در غيبت باشد تا زمينه‏ي ظهور مساعد گردد؟ چه اشكالي دارد اگر بگوييم امام زمان(ع) در آينده متولّد مي‏شوند؟
         پرسش شما را به سه صورت ديگر هم مي‏توان مطرح كرد كه ظاهراً با صورت مذكور، متفاوت هست، امّا در مفهوم، يكسان اند.
 صورت يكم -  اصلاً، امامي كه پشت پرده‏ي غيبت باشد، چه امامت فعليّه‏اي دارد؟
 صورت دوم -  ضرورتي كه شيعه براي امامت معصوم معتقد است، چگونه با غيبت و پنهان بودن امام، تأمين مي‏شود؟
 صورت سوم -  ما، با يك برهان عملي و تطبيقي و تجربي به اين نتيجه مي‏رسيم كه بشريّت، بدون راهنمايي وهدايت
امام، نظم جامعه‏ي خودش را تأمين كرده است - اگر چه در راه خود، به قلّه‏ي مدينه‏ي فاضله نرسيده است - پس چه نيازي به امام معصوم دارد؟
 پاسخ اين پرسش‏ها، در فصل سوم كتاب الإمامة الإلهيّة آمده. همه‏ي، اين اشكال‏ها، از تعاريف ناقصي كه در مورد امامت ارائه گشته، ناشي شده است.
 متأسّفانه، از قديم الايّام، متكلّمان شيعه - با وجود زحماتي كه متحمِّل شده‏اند - در نوشته‏هاي خودشان، تعريفي را از امامت ارائه كرده‏اند، كه با ماهيّت امامت، طبق عقل و نقل قطعي، همخواني ندارد و ماهيّت امامت، خيلي فراتر از آن تعريف‏ها است.
 اگر ما با برداشت از دلايل قطعي كتاب و سنّت يا با براهين عقلي و عرفاني، بتوانيم تعريف امامت را به ماهيّت حقيقي خودش نزديك كنيم، همه‏ي اين اشكال‏ها، پاسخ داده  مي‏شود.

در اواخر سال 1379 برخي از مراكز و مؤسّسات فعّال پژوهشي و فرهنگي كشور، به هم پيوستند و ((ستاد احياء و گسترش فرهنگ مهدويّت)) را تشكيل دادند. نام مراكز و مؤسّسه‏ها به شرح زير است:
    1- امور فرهنگي مسجد مقدس جمكران؛
    2- بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود؛
    3- مؤسّسه‏ي فرهنگي موعود؛
    4- مؤسّسه‏ي فرهنگي انتظار نور؛
    5-  مركز پژوهش‏هاي اسلامي صدا و سيما.
    يكي از كارهاي اين ستاد، ((جشنواره‏ي برترين‏هاي فرهنگ مهدويّت)) در سالروز آغاز امامت امام عصر عليه السلام است و در نهم ربيع الاول هر سال برگزار مي‏شود. نخستين جشنواره، نهم ربيع‏الاوّل 1422 ه-. ق (12 خرداد 1380) برگزار شد.
دومين جشنواره، با موضوع ((مهدويّت در مطبوعات (بررسي موضوع مهدويّت از 22 بهمن 1357 تا 22 بهمن 1380 در مطبوعات) نهم ربيع الاول 1423 ه-. ق برابر با يكم خرداد 1381 در سالن اجتماعات دارالشفاء قم برگزار شد.
    مجموعه‏ي حاضر، سخنان آية الله هاشمي رفسنجاني، دامت بركاته، در جشنواره‏ي برترين‏هاي فرهنگ مهدويّت در مطبوعات مي‏باشد.

 تقدير از برگزاري همايش مهدويّت‏
 بسم الله الرحمن الرحيم. ابتدا، از اين كه اين برنامه‏ي مناسب را براي احياي حقايقي كه خيلي‏ها تلاش مي‏كنند تا آن‏ها را در تاريخ مدفون كنند، برگزار كرديد، تشكّر مي‏كنم و به كساني كه توفيق پيدا كردند و امتياز گرفتند و توانستند جايزه‏هاي اين همايش را به دست آورند، تبريك مي‏گويم. آناني هم كه جايزه‏اي دريافت نكرده‏اند، بدانند زحمت خود را كشيده‏اند و إن شاء الله، توفيقات شان بيش‏تر خواهد شد.
 به هر حال، براي مسابقه در كار خيري به نام اطّلاع رساني صحيح و مبارزه با بوق‏هاي تبليغاتي ضد ديني و ضد انقلابي، راهي باز شده است و إن شاء الله، اين تلاش، بيش‏تر خواهد شد.

الحمدللّه ربّ العالمين، والصلاة والسلام علي خيرِ خَلقِه محمّد و آله الطيبين الطاهرين الهداة المهديين.
 أعوذ بالله من الشيطان الرجيم. ((وَلَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِالذِّكْرِ أَنَّ الأرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ))(1)
 براي من، مايه‏ي افتخار و سرور است كه در اين مكتب و آموزشگاه، كه به صورت يك مركز تخصّصي و متعلّق به وليّ زمان، حجّت بن الحسن العسكري، عجّل اللّه تعالي فرجه الشريف، است، دقايقي، مزاحمت و  عرايضي را تقديم  كنم.
 از آن جا كه جلسه‏ي امشب، جلسه‏ي پاياني اين برنامه است، اين جانب، عرايضي را درباره‏ي حكومت صالحان در روي زمين كه به دستِ آن حضرت، صورت خواهد پذيرفت، تقديم مي‏كنم.

 حتمي بودن حاكميّت صالحان‏
 قرآن مجيد در سوره‏ي انبيا، آيه‏ي صد و پنج، چنين مي‏فرمايد:
 ((وَلَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُور مِنْ بَعْدِالذِّكْر أنّ الأرْض يَرثُها عِبادي الصّالِحُون))؛ ما، در زبور، پس از تورات، نوشتيم كه صالحان، وارثان زمين خواهند بود [ و اين زمين پهناور كه قرن‏ها، جولان گاه ستمگران و خون‏ريزان بوده است، به دست مردان صالح و پاك دامن اداره خواهد  شد.  ].
 قرآن، در اين مورد، از واژه‏ي ((كتبنا)) بهره گرفته است و اين، بدين سبب است كه ((كتابت))، مايه‏ي ثبات و استواري مكتوب است، و طبعاً، در آيه، كنايه از اين خواهد بود كه اراده‏ي قطعي خدا، بر وراثت صالحان تعلّق گرفته است، اراده‏اي كه در آن، بداء، رخ نخواهد داد.
 خوش بختانه، مضمون آيه، در زبور كنوني نيز موجود است و دست تحريف كنندگان، نتوانسته است اين حقيقت الهي را دگرگون سازد.
 در اين جا، پرسشي مطرح است و آن، اين است كه ((آيا حكومت صالحان كه وحي الهي از آن گزارش مي‏دهد، يك خبر غيبي و تعبّدي است كه ما بايد به آن ايمان بياوريم يا اين كه علاوه بر اين، با محاسبات اجتماعي نيز همراه است؟)).

عن مولانا المهدي عليه السلام: ((في ابنة رسول اللَّه لي أُسوة حسنة.)).(1) فاطمه‏عليها السلام الگوي مهدي‏عليه السلام و همه‏ي مهدي زيستان است. پيامبرصلي الله عليه وآله نيز از پيش‏تر فرموده بود: ((فاقتدوا (فاهتدوا) بالزهرة.)).(2)
 چشم به راه مهدي‏عليه السلام بايد الگوي مولا و مقتداي خود را نيك بشناسد تا در فراز و فرود ايام، توانايي موضع‏گيري مناسب را داشته باشد. ضروري است در ايام سوگ مهدي‏عليه السلام - فاطميّه - به بازشناسي دوباره‏ي اسوه‏اش زهراعليها السلام بپردازيم.

 بازشناسي
 زهرا عليها السلام كوثر خدا است. ليلة القدر خدا است. جلوه‏ي جمال خدا است و تفسير جلال خدا.
 زهرا عليها السلام ادامه‏ي رسول‏صلي الله عليه وآله است و همتاي علي‏عليه السلام و مادر مهدي(عليه السلام).(3)
 زهرا عليها السلام، حِصْنِ حَصينِ ولايت است و آموزگارِ متينِ شهادت.
 زهرا عليها السلام تلاوت بيداري است؛ سايبان شوق است؛ تولّد بالغ تاريخ است و بهار سرشار دل‏هاي آشنا.
 زهرا عليها السلام معرّف نهايت كمال زن است و اوج عروج يك انسان.
 چشمه‏ي غدير درباغ دستان پرتوان او، به بلوغي رسيد، و غديريان از دامان عصمت او، به رويشي رسيدند.
 ما، درباره‏ي زهراعليها السلام بيش‏تر به توصيف پرداخته‏ايم و نه تبيين، و آن چه نياز نسل معاصر ماست، تبيين است، و نه توصيف، تطبيق است و نه توجيه.
 پيچيدگي برخورد و عمق نگاه زهراعليها السلام همچون دشت نيست كه نشسته تا آخرش را ببيني و كرانه‏هايش را در آغوش نگاهت بنشاني، دريايي است بي‏كرانه، كوهي است به بلنداي تاريخ. همين است كه هرچه به قلّه‏اش نزديك‏تر شوي، چشم‏انداز بيش‏تري مي‏بيني، در حالي كه بيش از يك سويش را نديده‏اي.
 پيچش گام‏هاي زهراعليها السلام  چنان منشوري است كه اَبعادش به عدد زاويه‏ي ديدها و حوادث روزهاست.
 من مي‏خواهم از اين بي‏كرانِ بلندِ بي‏نهايت، سطري بنويسم. آيا تواني هست؟

مطالعه و نقد و بررسي كتاب‏هايي كه در مقوله مهدويت به رشته نگارش درآمده، از جمله مواد درسي ((مركز تخصصي مهدويت)) است. همايش برترين‏هاي ((مهدويت)) در دهه هفتاد، فرصتي بود كه كتاب‏هاي اين مقوله، در گروه‏هاي مختلف مورد بررسي و ارزيابي قرار گيرد. كتاب ((عصر زندگي)) به دليل كسب رتبه چهارم كتاب‏هاي برگزيده اين دهه، در رشته پژوهشي - تحليلي در ميان 117 عنوان، انگيزه‏اي ايجاد كرد كه آن را به طور جدي مورد مطالعه و بررسي قرار دهيم.
 آنچه در ذيل مي‏آيد، معرفي و نقد و بررسي اين كتاب و بيان شايستگي‏ها و كاستي‏هاي آن است. اميد است اين كار، گامي هر چند كوچك، در مسير بالندگي كتاب‏هاي مهدويت و آگاهي افزون‏تر رهروان اين راه باشد.

در يك نگاه كلي و جامع ((زيارت)) از سه ديدگاه قابل مطالعه و بررسي است :
       1. سلام،
       2. شهادت،
       3. توسل.
 هر يك از اين محورها، مضامين بلندي دارد در ((معنا و محتوا))؛
 ((سلام))، معرفت، محبت و اطاعت پاكان را صلا مي‏زند و تولاّي آنان را بازخواني مي‏كند. انسان با بيان سلام‏هاي خود مانند (السلام عليك يا سبيل الله الذي من سلك غيره هلك)، مهر و عشق خود را به ((تنها راه)) اظهار مي‏كند و به راه مي‏افتد.
 ((شهادت))، حضور يافتن در ساحت ((معرفت))، ((محبت)) و ((اطاعت)) و بار يافتن در ساحل ((تولاّيِ پاكان و پاكي‏ها)) است.
 اين حضور و گواهي، در گلزار سخن و كلام و دامنه سرسبز بيان، جلوه مي‏كند و زيبايي‏ها را در ((اشهد ان بولايتك تقبل الاعمال و...))، اين گونه به تماشا مي‏گذارد.
 با ((توسل)) به قامت بلند ((تنها راه))، روح خود را به سوي دشت و دمن ((پاكان)) روانه مي‏سازد و زمينه‏هاي درخواست و اجابت آن را از معبود خود فراهم مي‏كند و اين سان ناله و نجوا سر مي‏دهد: ((و اتوسل بك و... واسئله... أن تجعل لي كثرةً في ظهورك و رجعةً في ايّامك لا بلغ من طاعتك ومرادي)) و ((اللهم انصره نصراً عزيزاً و افتح له فتحاً يسيراً)) و ظهور، نصرت، فتح و... را براي ((تنها راه)) از خدا، دعا و طلب مي‏كند.

ياد آوري
 در بخش فرقه‏شناسي اين فصلنامه با موضوع ((مهدويت و فرقه‏هاي انحرافي)) دو مقاله در شماره‏هاي 1 و 2 آمده است. هر دو مقاله، با نگاهي خاص به بررسي فرقه ((شيخيه)) پرداخته‏اند و در باب پيدايش اين فرقه، رهبر و ويژگي‏هاي وي، موضع‏گيري عالمان نسبت به آنان و در نهايت بررسي و نقد عقايد پايه‏گذار ((شيخيه)) مطالبي آورده شد.
 اينك سلسله مقالاتي كه با اين قلم (به توفيق الهي) منتشر خواهد شد، در خصوص فرقه منحرف و ضالّه ((بهائيت)) است؛ و ليكن پيش از پرداختن به آن، لازم است ريشه‏هاي فكري‏اي كه به ((بابيت)) و ((بهائيت)) ختم شد، نقد و بررسي گردد تا خوانندگان با بصيرت بيشتر، در صدد كشف چگونگي راه‏يابي انحراف در ميان افراد و گروه‏ها برآيند. از اين رو، اينك با بسط بيشتري از ((شيخيه)) و ((افكار و اعتقادات آنان)) سخن خواهيم گفت تا جريان شكل‏گيري فرقه ضالّه ((بابيت)) و ((بهائيت))، به درستي ترسيم كرده، به نقد و بررسي عقايد آنان بپردازيم.
 

نوشته حاضر تقرير سلسله درس‏هاي ((حديث‏شناسي مهدويت)) از استاد شيخ نجم‏الدين طبسي است كه در ((مركز تخصّصي مهدويت)) در قم براي جمعي از طلاّب و دانش‏پژوهان ارائه شده است. از تلاش برادر حجت‏الاسلام سيدحسن واعظي از دانش‏پژوهان كوشاي اين مركز در تدوين اين درس‏ها سپاسگزاري مي‏شود.

 مقدمه:
 مسأله ((تسميه))، در بعضي از ابواب كتاب‏هاي حديثي و قواعد فقهي مطرح شده است. در اين نوشتار، نخست اين مسأله را از منظر ((حديث‏شناسي)) مورد پژوهش قرار داده، سپس حكم آن را استخراج و استنباط خواهيم كرد.
 در مورد ((حكم تسميه)) و نام بردن به اسم شريف حضرت ((بقية الله (ع))) با نام مخصوص آن حضرت (م. ح. م. د) - نه اسم‏ها و القاب ديگر ايشان - بيش از صد روايت ذكر شده است كه مي‏توان آن‏ها را به چهار دسته تقسيم كرد.
 يكم. رواياتي به طور مطلق و بدون هيچ قيد و شرطي، از تسميه به اسم حضرت نهي مي‏كنند؛ نه با قيد خوف و تقيه و... .
 امام هادي (ع) مي‏فرمايد: ((لايحلّ لكم ذكره باسمه؛(1) براي شما حلال نيست كه او را به اسم ياد كنيد)). در اين حديث هيچ قيدي وجود ندارد و بطور مطلق نهي شده است.
 امام صادق (ع) هم فرمود: ((لايسمّيه باسمه الاّ كافر؛(2) به جز كافر هيچ كس نام آن حضرت را نبَرد)). در اين حديث نيز هيچ گونه قيدي ذكر نشده است.(3)
 دوم. رواياتي از ذكر نام شريف آن حضرت، تا زمان ظهور نهي كرده است. حضرت عبدالعظيم حسني از امام هادي (ع) نقل مي‏كند: ((... لايحلّ ذكره باسمه حتي يخرج فيملأ الارض قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و جوراً...؛(4) به اسم ياد كردن آن حضرت (نام شريف را گفتن)، حلال نيست تا زماني كه ظهور كند و زمين را از قسط و داد آكنده سازد؛ پس از آن كه پر از ستم و بي‏داد شده باشد)).

اساتيد نعماني‏
پيش از آغاز سخن، اشاره به اين نكته مفيد است كه مراد از اساتيد (يا مشايخ)، در اين بحث (و يا ديگر بحث‏هاي حديثي - رجالي)، معنايي گسترده است كه كساني را هم كه نعماني از آنان، تنها يك روايت داشته، دربرمي‏گيرد. هم‏چنين اساتيد يا مشايخ يك راوي، كساني را كه آن راوي، از يكي از راه‏هاي معتبر، روايت دريافت داشته، شامل مي‏شود؛ هر چند آنان را ملاقات نكرده و تنها با اجازه از آن‏ها، روايت كند.
براي مشايخ نعماني، دو فهرست ارائه شده است: فهرست نخست در خاتمه مستدرك الوسائل(2) از سوي مرحوم محدّث نوري و فهرست ديگري در مقدمه چاپ كتاب غيبت به دست مصحح سختكوش و خدمتگزار اهل بيت(ع)، استاد غفاري.(3)
در فهرست دوم، نام محمد بن عثمان بن علاّن الدهني البغدادي، افزوده شده(4)، افزودن اين نام ضروري است، ولي پيشتر گفتيم كه در اين نام، دو تحريف (يكي از قسم قلب و ديگري از قسم تصحيف) رخ داده است. نام صحيح وي، عثمان بن محمد بن علاّن الذهبي (با ذال و باء) البغدادي است.(5)
در خاتمه مستدرك، چند نام جديد در فهرست اساتيد نعماني ديده مي‏شود كه با عنايت به اين كه روايت نعماني از آن‏ها را در جايي نيافتيم، ظاهراً از اشتباه نسخه نشأت گرفته است.

در شماره پيش، جايگاه ((غيبت كبري))، در ميان مجموعه سنت‏هاي حاكم بر جوامع بشري تبيين گرديد، و زمينه سازي‏هاي قرآن كريم، و حركت روشنگرانه پيامبر(ص) و اهل بيت آن حضرت، براي تبيين غيبت طولاني آخرين امام معصوم، مطرح شد.
 اين زمينه‏سازي‏ها، عمدتاً در قالب آيه و روايت بوده و محتواي آن‏ها عموماً بيانگر فلسفه، معنا و ضرورت غيبت طولاني حضرت ولي عصر (عج) است. هم چنين شرايط زمان غيبت و ظهور و وظايف شيعيان در آن دوران، به گونه نظري مطرح شده است.
 پيامبران و امامان معصوم، پيوسته حضوري جدّي و روشن در جامعه داشته و با مردم عصر خويش در ارتباط بودند. مردم نيز به آنان دسترسي داشتند. زماني كه امام هفتم، در زندان رشيد عباسي به سر مي‏برد؛ يا امام هشتم در دربار مأمون، تحت نظر و زنداني بود؛ و يا امام يازدهم حيات خود را در زندان سپري مي‏كرد؛ مردم امام خويش را، در كنار خود احساس مي‏كردند و حضور او را، تسلّي بخش و مايه دلگرمي براي خود مي‏دانستند.
 اما غيبت طولاني امام دوازدهم، به معناي محروميت مردم از دسترسي به امام است، و چنين وضعيتي براي شيعياني كه با رهبران معصوم خود هميشه در ارتباط بودند و يا در دوران غيبت صغري به وكلاي ويژه امام (ع) دسترسي داشتند؛ امري غيرطبيعي بوده است. وجود امام معصوم - بدون امكان دسترسي به او - براي بسياري از مردم غيرقابل هضم مي‏بود. گذشته از اين كه احتمال سوءاستفاده از آن نيز مي‏رفت.
 انتقال دادنِ شيعيان، از دوران ((حضور و ظهور))، به دوران ((حضور و غيبت))، با چند روايت يا صِرف نظريه‏پردازي، امري غيرعملي و مشكل بود.

از مهم‏ترين وظايف و مسؤوليت‏هاي ((نائبان چهارگانه)) در عصر ((غيبت صغري))، دريافت و تحويل نامه‏هاي شيعيان، به امام عصر(ع) و متقابلاً پاسخ آنها به شيعيان بود. البتّه در عصرهاي پيش از ((غيبت صغري)) نيز يكي از مهم‏ترين راه‏ها براي ارتباط شيعيان با امامان معصوم(ع)، نامه‏ها و مكتوبات بود. به عنوان نمونه، ((عبدالرحمان بن حجّاج))، وكيل امام صادق(ع) و امام كاظم(ع) در عراق، به علت رفت و آمدي كه بين عراق و مدينه داشت، گاهي به عنوان رابط، بين برخي از وكيلان - همچون ((علي بن يقطين)) - با امام كاظم(ع) ايفاي نقش مي‏كرد.
 در يك مورد، علي بن يقطين ضمن دادن نامه‏اي، از وي خواست كه آن را به امام كاظم(ع) در مدينه برساند.(1) در موردي ديگر، علي بن يقطين از دوتن به نام‏هاي ((اسماعيل بن سلام)) و ((ابن حميد))، براي رساندن نامه‏هاي شيعيان عراق به امام كاظم(ع) بَهره برد.(2) البته شيوه ((ارتباط مكاتبه‏اي))، در موارد بسياري به عنوان ابزاري مطمئن، براي ارتباط ائمه(ع) با نمايندگان‏شان و بالعكس، پيش از عصر غيبت صغري مورد بهره‏برداري بود. نمونه يادشده درباره ((علي بن يقطين))، نامه ((عبدالله بن جندب))، به امام رضا(ع) و پاسخ‏آن حضرت(3) و... از اين مقوله است.(4) اين روش ارتباطي، در مواقعي كه ائمه هدي(ع) در حبس يا تحت نظر بودند، بيشتر كارآيي داشت.

در دو شماره گذشته، موضوع ((جزيره خضراء)) از دو زاويه، مورد بحث قرار گرفت:
       1. بررسي سند و متن داستان؛
       2. بررسي تاريخي و جغرافيايي داستان.
 اختلاف در سند، تناقض‏در متن و نيز ريشه‏هاي تاريخي و رواني شكل‏گيري اين داستان، از جمله مواردي بود كه بدان پرداخته شد. در اين قسمت، داستان ياد شده، از زاويه ديگري مورد بحث قرار خواهد گرفت.

 مثلث برمودا
 در جنوب غربي ايالات متحده آمريكا، منطقه‏اي وجود دارد كه به مثلث برمودا معروف است. رسانه‏هاي غربي، با افسانه سازي‏هاي جهت دار درباره آن، خواسته‏اند اين منطقه را، منطقه‏اي مرموز و پرخطر قلمداد كنند.
 در اين مقاله ضمن بررسي اين موضوع، تطبيق نابه‏جاي آن بر ((جزيره خضراء)) مورد نقد و ارزيابي قرار خواهد گرفت.

 موقعيت جغرافيايي برمودا       ((Bermuda))
 در مقابل ايالت‏هاي جورجيا، كارولينا و فلوريداي آمريكا، جزايري به نام ((برمودا)) وجود دارد. در جنوب اين جزاير، جزاير باهاما، پرتوريكو، دومينيكن، هائيتي، جامائيكا و كوبا قرار دارد.
 جزاير ((برمودا))، با 4/54 كيلومتر در 934 كيلومتري شرق سواحل آمريكا قرار دارد و متشكل از 150 جزيره مرجاني است كه فقط بيست مورد آن قابل سكونت است. جمعيت آن حدود، 650000 هزار نفر و نژاد مردم آن سياه، سفيد و دورگه است. اكثر مردم آن جا پروتستان است و هاميلتون مركز آن مي‏باشد.
 ((برمودا)) از قديمي‏ترين مستعمرات انگلستان است.

از جمله سؤال‏هاي مطرح در مورد امام زمان(عج)اين است كه: آيا كسي مي‏تواند در سنين كودكي به مقام امامت و خلافت برسد؟ به بيان ديگر، كودكي كه تكليف ندارد، چگونه مي‏تواند به ((مقام ولايت اللّهي)) برسد؟
 ((ابن حجر هيثمي)) از علماي اهل سنت، در اين‏باره مي‏نويسد:
 ((آنچه در شريعت مطهر ثابت شده، اين است كه ولايت طفل صغير صحيح نيست؛ پس چگونه شيعيان به خود اجازه داده و گمان بر امامت كسي دارند كه عمر او هنگام رسيدن به امامت، بيش از پنج سال نبوده است ...؟!))(1)
 احمد كاتب نيز مي‏نويسد:
 ((معقول نيست كه خداوند طفل صغيري را به رهبري مسلمين منصوب كند!))(2)
 در پاسخ اين اشكال ابتدا به مقدماتي چند اشاره نموده؛ سپس به پاسخ اشكال خواهيم پرداخت.

مقدمه‏
 هر جنبش و انقلابي، به ياران و همراهاني نياز دارد؛ ياراني كه ستون‏هاي انقلاب‏اند و سنگيني آن را بر دوش مي‏كشند. سستي و استواري هر يك از اين دو، با سستي و استواري ديگري ارتباطي تنگاتنگ دارد؛ يعني، هر اندازه حجم بناي انقلاب كمتر باشد، پايه‏هاي آن از استحكام كمتري برخوردار خواهد بود و به هر ميزان كه آن بنا، بلندتر و گسترده‏تر باشد، به ستون‏هاي محكم‏تري نياز خواهد داشت. ما با نگاه به حجم و گستردگي اين بنا، مي‏توانيم دريابيم بر چه ستون‏هايي افراشته شده است؛ همچنان‏كه با تأمّل در اهداف و غايات آن نيز مي‏توانيم، ميزان و حجم ابزار و وسايل مورد نياز و نيز پديدآورندگان آن‏را گمانه زنيم.
 در اين نوشتار، به‏دنبال تبيين ويژگي‏هاي ياوران امام مهدي (ع) و همراهان او هستيم؛ كساني كه در حركت جهاني او، به مثابه بازوان نيرومند آن حضرت، در خدمت او و اهداف او هستند.
 اين نوشتار دو نتيجه اساسي در پي خواهد داشت:
 اوّل اين‏كه دانستن اين ويژگي‏ها، مي‏تواند مقياسي براي محك زدن خود و اهداف خود و معياري براي فهم ميزان قابليت ما، در همراهي با حضرت و جهاد در ركاب او باشد. ما هميشه، منتظر رؤيت خورشيد بوده‏ايم و شايد فردا، روز موعود باشد! آيا ما خود را براي آن روز مهيا كرده‏ايم؟ با فهم اين ويژگي‏ها، مي‏توانيم دريابيم كه پاي رفتن اين راه را داريم يا نه و در آن روز موعود در كنار حضرتيم يا در مقابل او.

  از دست غيب تو شكايت نمي‏كنم‏      تا نيست غيبتي نبود لذت حضور
    اي غايب از نظر به خدا مي‏سپارمت‏    جانم بسوختي و به جان دوست دارمت  (حافظ)
اشاره: در شماره اول درباره حقيقت، ضرورت و ابعاد انتظار و اهميت زيادي كه رهبران ديني، براي دوران انتظار قائل اند، بحث شد.
 سفارش‏هاي فراوان در مورد ((انتظار))، زمينه‏اي را فراهم ساخت تا در مورد مفهوم و حقيقت آن كنكاش بيشتري صورت‏گيرد و در نهايت انتظار به حركت، پويايي، اقدام، زمينه‏سازي و ايجاد آمادگي تعريف شد.. هم چنين ضمن بيان ضرورت انتظار، روشن شد كه براي هر انقلابي، گذر از يك دوره ((انتظار)) ضرورت است و هر قدر اهداف انقلابي، بزرگ‏تر باشد، دوره انتظار آن هم گسترده‏تر خواهد بود.
 سنت تغييرناپذير الهي، بر اين است كه اجرا و ايجاد تغييرات اصلاح گرايانه به يك سلسله شرايط و زمينه‏هاي خارجي بستگي دارد و تا همه آن شرايط، كاملاً تحقق نيابد، امكان رسيدن به هدف وجود ندارد. درست به همين جهت است كه اسلام، پس از يك دوره طولاني و پس از چندين قرن، ظهور كرد.

مقدمه‏
 هر جنبش و انقلابي، به ياران و همراهاني نياز دارد؛ ياراني كه ستون‏هاي انقلاب‏اند و سنگيني آن را بر دوش مي‏كشند. سستي و استواري هر يك از اين دو، با سستي و استواري ديگري ارتباطي تنگاتنگ دارد؛ يعني، هر اندازه حجم بناي انقلاب كمتر باشد، پايه‏هاي آن از استحكام كمتري برخوردار خواهد بود و به هر ميزان كه آن بنا، بلندتر و گسترده‏تر باشد، به ستون‏هاي محكم‏تري نياز خواهد داشت. ما با نگاه به حجم و گستردگي اين بنا، مي‏توانيم دريابيم بر چه ستون‏هايي افراشته شده است؛ همچنان‏كه با تأمّل در اهداف و غايات آن نيز مي‏توانيم، ميزان و حجم ابزار و وسايل مورد نياز و نيز پديدآورندگان آن‏را گمانه زنيم.
 در اين نوشتار، به‏دنبال تبيين ويژگي‏هاي ياوران امام مهدي (ع) و همراهان او هستيم؛ كساني كه در حركت جهاني او، به مثابه بازوان نيرومند آن حضرت، در خدمت او و اهداف او هستند.
 اين نوشتار دو نتيجه اساسي در پي خواهد داشت:
 اوّل اين‏كه دانستن اين ويژگي‏ها، مي‏تواند مقياسي براي محك زدن خود و اهداف خود و معياري براي فهم ميزان قابليت ما، در همراهي با حضرت و جهاد در ركاب او باشد. ما هميشه، منتظر رؤيت خورشيد بوده‏ايم و شايد فردا، روز موعود باشد! آيا ما خود را براي آن روز مهيا كرده‏ايم؟ با فهم اين ويژگي‏ها، مي‏توانيم دريابيم كه پاي رفتن اين راه را داريم يا نه و در آن روز موعود در كنار حضرتيم يا در مقابل او.